Để xem xét sự hình thành và phát triển thị trường OTC ở Việt Nam
phải hiểu đúng khái niệm về
thị trường OTC
Về mặt lý thuyết, xét về phương thức tổ chức và giao dịch, thị trường chứng khoán
bao gồm 3 loại: Sở giao dịch chứng khoán, thị trường phi tập trung (OTC) và thị
trường thứ 3.
- Thị trường tập trung (Sở giao dịch chứng khoán): là thị trường trong đó việc
giao dịch mua bán chứng khoán được thực hiện tại một địa điểm tập trung
gọi là sàn giao dịch (trading floor). Các chứng khoán được niêm yết tại Sở
giao dịch thông thường là chứng khoán của những công ty lớn, có danh
tiếng, đã qua thử thách của thị trường. Phương thức giao dịch tại Sở giao
dịch là phương thức đấu giá, trong đó các lệnh mua, bán được ghép với nhau
để
hình thành giá cả cạnh tranh tốt nhất.
- Thị trường phi tập trung (OTC): là thị trường trong đó việc giao dịch mua
bán chứng khoán không diễn ra tại một địa điểm tập trung mà thông qua hệ
thống computer nối mạng giữa các thành viên của thị trường. Các chứng
khoán được giao dịch trên thị trường phi tập trung là chứng khoán của các
công ty vừa và nhỏ. Phương thức giao dịch tại thị trường OTC là phương
thức thoả thuận, giá cả chứng khoán được xác định trên cơ sở thoả thuận
giữa các
thành viên của thị trường.
- Thị trường thứ 3: là thị trường, trong đó hoạt động giao dịch mua bán chứng
khoán không được thực hiện thông qua hệ thống đấu giá của các Sở giao
dịch và hệ
thống computer của thị trường OTC.
Để hiểu rõ hơn bản chất của thị trường OTC, cần xem xét các yếu tố và cơ chế vận
hành của thị trường này.
Thị trường OTC có sự tham gia của các nhà tạo lập thị
trường (Market Maker). Các
nhà tạo lập thị trường là các tổ chức tài chính được cấp phép, luôn nắm giữ một
lượng chứng khoán đủ lớn và sẵn sàng mua, bán nhằm tạo lập thị trường cho chứng
khoán đó.
Trước hết, các nhà tạo lập thị trường là các nhà kinh doanh chứng khoán. Khi nắm
giữ các loại chứng khoán, họ có thể nhận được thu nhập từ chứng khoán (trái tức,
cổ tức), từ chênh lệch tăng giá chứng khoán, hoặc nhận được các quyền lợi khác
(quyền mua cổ phiếu khi công ty phát hành thêm cổ phiếu, nhận cổ
phiếu thưởng từ
tổ chức phát hành). Khi tạo lập thị trường cho chứng khoán, các nhà tạo lập thị
trường có thể nhận được tiền hoa hồng từ dịch vụ hỗ trợ mua, bán hộ chứng khoán
cho khách hàng, hoặc tiền từ chênh lệch tăng giá chứng khoán. Ngoài ra, họ còn có
thể được hưởng các quyền lợi khác như khoản miễn giảm thuế và phí giao dịch,
quyền được nhận thông tin, quyền lợi từ các chính sách hỗ trợ khác của Nhà nước
và Hiệp hội Kinh doanh chứng khoán.
Tuy nhiên, các
nhà
tạo lập thị trường phải luôn nắm giữ một lượng chứng khoán đủ
lớn và phải sẵn sàng mua, bán một lượng chứng khoán tối thiểu theo mức giá đã
cam kết khi có yêu cầu. Các nhà tạo lập thị trường thực hiện đồng thời hai chức
năng: môi giới và
kinh doanh chứng khoán. Để thực hiện các chức
năng đó, các nhà
tạo lập thị trường phải đáp ứng các yêu cầu về mức vốn pháp định, hệ thống cơ cở
vật chất - kỹ thuật, đội ngũ nhân lực… và chịu sự kiểm soát chặt chẽ của cơ quan
quản lý thị trường và
Hiệp hội Kinh doanh chứng khoán.
Thông thường, các nhà tạo lập thị trường phải là các nhà đầu tư có tổ chức, là các
tổ chức tài chính trung gian (TCTG). Trên thế giới, thị trường trái phiếu thường
được tổ chức theo hình thức thị trường OTC, trong đó, các tổ chức TCTG như các
NHTM, tổ chức kinh doanh bảo hiểm sẽ thực hiện vai trò tạo lập thị trường. Trong
khi đó, trên thị trường OTC
cổ phiếu, nhà tạo lập thị trường thường là các
CTCK.
Cơ chế xác lập giá trên thị trường OTC được thực hiện qua cơ chế thương lượng
trực tiếp. Giá chứng khoán trên thị trường OTC do các nhà tạo lập thị trường quyết
định, số lượng nhà tạo lập thị trường cho mỗi loại chứng khoán sẽ quyết định mức
độ cạnh tranh về giá. Đồng thời, do cơ chế giao dịch thỏa thuận nên hoạt động giao
dịch trên thị trường OTC thường diễn ra tại sàn giao dịch của các CTCK, các
NHTM, hoặc qua mạng điện tử diện rộng, mạng điện thoại. Vì thế, thị trường OTC
được gọi là thị trường chứng khoán bậc cao với hệ thống trang thiết bị giao dịch
hiện đại và phương thức
giao dịch, thanh toán linh hoạt.
Thông tin trên thị trường OTC được phân cấp với các mức độ hạn chế khác nhau.
Thông tin cấp một dành cho cơ quan quản lý thị trường và các thành viên (các nhà
tạo lập thị trường). Các CTCK và các tổ chức TCTG khác không phải là thành viên
chỉ được cung cấp thông tin cấp hai với mức độ hạn chế hơn và thông tin cấp 3
dành cho các nhà đầu tư với mức độ hạn chế cao nhất. Để có được thông tin này,
các nhà đầu tư phải bỏ tiền mua và được cung cấp qua các kênh thông tin riêng.
Hạn chế về thông tin này đang được dần khắc phục theo hướng từng bước công
khai hóa thị trường.
Thị trường OTC thường hoạt động theo cơ chế tự quản. Theo đó, vai trò của Hiệp
hội Kinh doanh chứng khoán là rất quan trọng. Tuy nhiên, do vai trò ngày càng
quan trọng của thị trường chứng khoán nói chung và thị trường OTC nói riêng,
Chính phủ các
nước ngày càng tăng cường quản lý nhà nước
đối với thị trường, bao
gồm cả thị trường OTC, thông qua cơ chế cấp phép đối với các thành viên, quản lý
đăng ký và giao dịch, quản lý các thành viên và trung tâm OTC, kiểm soát giao
dịch…
Lâu nay, không ít nhà đầu tư trên thị trường chứng khoán (TTCK) Việt Nam
gọi các loại cổ phiếu chưa đăng ký niêm yết tại Trung tâm Giao dịch chứng khoán
và Sở giao
dịch chứng khoán là cổ phiếu OTC. Hiện tại có một sự hiểu lầm giữa thị
trường tự do và thị trường OTC tại Việt Nam
niêm yết tại Trung tâm Giao dịch chứng khoán và Sở giao dịch chứng khoán tại
Việt Nam
nhà đầu tư khi giao dịch cổ phiếu trên thị trường này trong giai đoạn vừa qua là rất
lớn. Các nhà đầu tư phải đối mặt với các loại rủi ro như: tranh chấp hay thiệt hại về
quyền mua cổ phiếu mới tăng vốn, tranh chấp hay thiệt hại về cổ tức, rủi ro trong
giao dịch nhận chuyển nhượng quyền mua...
Thị trường chứng khoán chưa niêm yết ở Việt Nam có giá trị vốn lên hàng
chục tỷ USD, ước tính gấp đôi thị trường niêm yết. Cụ thể, hiện nay cả nước có
trên 600 công ty đại chúng đã đăng ký với Ủy ban Chứng khoán Nhà nước
(UBCKNN) nhưng chỉ 200 công ty niêm yết. Vì thế mà giá trị giao dịch của thị
trường Thị trường chứng khoán chưa niêm yết cũng rất lớn, nhưng thời gian qua,
giao dịch ở thị trường chứng khoán chưa niêm yết bị thả nổi, không chịu sự quản
lý của các cơ quan nhà nước. Sắp tới, UBCKNN triển khai quản lý giao dịch thị
trường chứng khoán chưa niêm yết (ở Việt Nam
OTC).
Đến năm 2008, sẽ triển khai quản lý đồng loạt đối với tất cả các giao dịch của
công ty chưa niêm yết. Khi đó, cổ phiếu OTC thay vì được mua bán trao tay trên
thị trường tự do như hiện nay, sẽ
phải đăng ký, lưu ký và giao dịch tập trung.
Theo đề án, muốn giao dịch trên sàn OTC, nhà đầu tư phải lưu ký chứng
khoán, sau đó, nhà đầu tư có thể tự thỏa thuận giá với nhau, hoặc có thể đăng ký
qua công ty chứng khoán để tìm đối tác. Mỗi nhà đầu tư được phép mở một tài
khoản tại một công ty chứng khoán để giao dịch cho cả chứng khoán niêm yết và
OTC. Giá trị giao dịch sẽ được các công ty chứng khoán nhập báo cáo kết quả
vào hệ thống của trung tâm giao dịch chứng khoán để thanh toán thông qua
trung tâm lưu ký.
Tuy nhiên, trong đề án thí điểm này không quy định biên độ dao động giá
cũng như giá tham chiếu. Đặc biệt, nhà đầu tư được phép vừa mua vừa bán cùng
một loại chứng khoán trong cùng một ngày giao dịch. Các giao dịch OTC hoàn
toàn dựa trên nguyên tắc thỏa thuận đôi bên nên nguy cơ thông đồng làm giá rất
cao. Các giao dịch thành công sẽ là mức giá tham khảo quan trọng với nhà đầu tư
và đây là các đích hướng tới của hoạt động làm giá. Nhà đầu tư còn có thể lợi dụng
thỏa thuận giá thấp để giảm phí giao dịch. Đây chính là những bất cập cần giải
quyết để quản lý thị trường OTC
hoạt động một cách minh bạch và hiệu quả.
Để hình thành và phát triển thị trường OTC ở Việt Nam
bộ các
giải pháp sau:
Thứ nhất, cơ quan quản lý nhà nước về chứng khoán và thị trường chứng
khoán cần hoạch định rõ
chiến lược phát
triển thị trường OTC. Trong đó, cần hoạch
định sự phát triển thị trường OTC đồng bộ với sự phát triển của thị trường tập
trung. Xét về mặt tâm lý, do cổ phiếu trên sàn tập trung có tính thanh khoản hơn
thị trường OTC nên các nhà đầu tư chỉ quan tâm cổ phiếu của doanh nghiệp nào có
kế hoạch lên sàn. Việt Nam
doanh nghiệp chỉ xem đó là bước đệm để niêm yết trên sàn tập trung. Nếu vậy, chỉ
vài năm nữa, khi đã cổ phần hóa hết các doanh nghiệp hàng đầu và thực hiện xong
việc niêm yết trên sàn tập trung thì thị trường OTC sẽ chỉ còn những doanh nghiệp
nhỏ, và thị trường này sẽ kém hấp dẫn. Trong khi đó, ở các nước khác, thị trường
OTC đóng một vai trò quan trọng, vẫn có nhiều doanh nghiệp tốt niêm yết trên thị
trường phi tập trung. Vì vậy, cần cân nhắc phát triển thị trường OTC đồng bộ với
thị trường tập trung.
Thứ hai, để hình thành và phát triển thị trường OTC đối với cổ phiếu, cần
phát triển các nhà tạo lập thị trường, đặc biệt là các CTCK. Những nhà tạo lập
thị trường (NTLTT) tạo ra thị trường có tính thanh khoản cao bằng cách thường
xuyên yết lên các mức giá chào mua, chào bán, qua đó đảm bảo một thị trường
hai chiều (mua bán liên tục). Đây là công cụ giúp nhà đầu tư an tâm khi mua bán
chứng khoán, NTLTT giúp nhà đầu tư có thể chuyển cổ phiếu thành tiền mặt
một cách dễ dàng. Họ có thể là một tổ chức do nhà nước lập ra hoặc là các công
ty chứng khoán có vai trò NTLTT. NTLTT có thể giải quyết được cả hai vấn đề
tiền và tâm lý của nhà đầu tư.
Thứ ba, cần xây dựng thị trường trái phiếu Việt Nam
OTC. Trong đó, cho phép các NHTM, các công ty bảo hiểm và các tổ chức TCTG
khác
đủ yêu cầu trở thành nhà
tạo lập thị trường trái phiếu.
Thứ tư, để nâng cao chất lượng chứng khoán giao dịch, cần hoàn thiện lĩnh
vực quản trị điều hành, minh bạch hóa về thông tin thông qua các biện pháp tuyên
truyền, hỗ trợ
đào tạo, tư vấn.
Thứ năm, phát triển hoạt động của Hiệp hội Kinh doanh chứng khoán Việt
(Nguồn: Giáo trình cơ bản về chứng khoán và thị trường chứng khoán,
Thời báo kinh tế
Việt Nam, Báo Đầu tư chúng khoán
và các báo điện tử khác)